Kiedy okupant niemiecki zdążył się już zadomowić w podbitej Polsce i ustanowił swoją administrację, na początku listopada 1939 r. na terenie całego kraju rozpoczęły się „akcje specjalne”, czyli aresztowania inteligencji, działaczy politycznych, urzędników, jednym słowem elity narodu. Akcje te przeprowadzano zarówno na terenach wcielonych do Rzeszy, jak i w nowopowstałym Generalnym Gubernatorstwie. W okolicy przeprowadzono takie akcje w dniach 9 – 11 listopada 1939 r. w Łodzi (Intelligenzaktion Litzmannstadt) oraz Częstochowie (Sonderaktion Bürgerbräukeller). Tak szeroko zakrojona operacja była pierwszym poważnym testem niemieckiego aparatu bezpieczeństwa, obawiano się bowiem zamieszek lub wystąpień w związku z przypadającym 11 listopada Świętem Niepodległości, które było hucznie obchodzone w 1938 r.

W Koluszkach aresztowania rozpoczęły się rankiem 9 listopada 1939 r. i potrwały do godzin popołudniowych, bardzo przyczyniła się do tego tzw. V kolumna, czyli niemieccy osadnicy zamieszkujący Polskę jeszcze przed wojną w służbie III Rzeszy – wskazywali znaczniejszych obywateli i pomagali w ich ujęciu. Aresztowań dokonywała żandarmeria niemiecka oraz żołnierze i oficer Wehrmachtu. Udało nam się ustalić niektóre osoby spośród aresztowanych na terenie Koluszek:

1. Strzelec Piotr – nauczyciel, ur. 11 lipca 1888 r., zwolniony z więzienia 31 stycznia 1940 r., kierownik Szkoły Powszechnej nr 2. Przewodniczący Sekcji Oświaty Komitetu Obywatelskiego Koluszek w 1945 r. Zmarł 22 listopada 1963 r.
2. Dulęba Leopold – ur. 28 kwietnia 1900 r. Nauczyciel chemii i biologii w koluszkowskich szkołach, oficer rezerwy WP. Zwolniony z więzienia 24 stycznia 1940 r. Ponownie aresztowany 3 września 1943 r. Po wojnie, w latach 1945 – 1954 dyrektor I Liceum Ogólnokształcącego. Zmarł 13 stycznia 1967 r.
3. Schmidt Stanisław – ur. 3 maja 1895 r. Nauczyciel, kierownik Szkoły Powszechnej nr 2. Zwolniony z więzienia 24 stycznia 1940 r. Wiceburmistrz Koluszek w latach 1945 – 1947.
4. Wertyński Zygmunt – ur. 29 stycznia 1877 r. w Garnowie – Stara Wieś pow. ciechanowski, ukończył seminarium warszawskie, przyjmując święcenia kapłańskie 18 lutego 1900 r. Po utworzeniu diecezji łódzkiej 1920 r., jako administrator parafii Strzegocin w dekanacie łęczyckim, został do niej inkardynowany. 17 sierpnia 1935 r. został zwolniony z parafii Widawa i przeniesiony na probostwo parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Koluszkach. Zwolniony z więzienia 9 stycznia 1940 r. Po podziale przez okupanta terytorium, na którym znajdowała się diecezja łódzka, bp Jasiński mianował go 23 stycznia 1940 r. dziekanem dekanatu brzezińskiego dla parafii, które znalazły się w Generalnej Guberni. 30 maja 1944 r. został przeniesiony na parafię św. Jakuba w Piotrkowie Trybunalskim. Zmarł 30 maja 1953 r.
5. Zarębski Bernard – ur. 20 sierpnia 1890 r. w Praszce pow. Wieluń. W 1911 r. ukończył Seminarium Nauczycielskie w Łęczycy. W tym samym roku rozpoczął pracę nauczyciela, początkowo w jednoklasowych szkołach wiejskich w Psarach i w Cieciułowie. Po 1918 r. zorganizował i kierował siedmioklasową szkołą powszechną w Rudnikach k. Częstochowy, gdzie pracował do 1921 r. W tym roku został powołany do pracy w preparandzie nauczycielskiej w Wieluniu. Od 1925 r. pełnił obowiązki kierownika preparandy w Wolborzu. Krótko pracował jako kierownik siedmioklasowej szkoły powszechnej w Piotrkowie, by w 1927 r. przenieść się do Koluszek, gdzie został kierownikiem Szkoły Powszechnej nr 1. W szkole tej pracował do wybuchu wojny. Pobyt w Radogoszczu spowodował znaczne pogorszenie zdrowia (pogorszenie słuchu). Mimo to, po powrocie do Koluszek w 1940 r. nadal pełnił funkcję kierownika szkoły do 1947 r. Po wyzwoleniu organizował szkolnictwo w Koluszkach pozostając kierownikiem szkoły nr 1 (był m. in. członkiem sekcji oświatowej, wyłonionego 18 stycznia 1945 r., Komitetu Obywatelskiego). Zmarł 22 października 1959 r.
6. Potulski Władysław – kupiec, ur. 1884 r., właściciel Jarmarku Koluszkowskiego przy ul. Brzezińskiej, udziałowca Rzeźni Miejskiej, zmarł w 1959 r.
7. Pawlicki Feliks – krawiec, ur. 1899 r., zwolniony z więzienia 31 stycznia 1940 r. Zmarł w 1967 r.
8. Weiser Rudolf – ur. 25 marca 1898 r. w Stryju. Przyjął święcenia kapłańskie 2 września 1934 r., ksiądz kanonik, prefekt parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Koluszkach. Nauczyciel religii w Gimnazjum Koedukacyjnym P.M.S. Zwolniony z więzienia 6 stycznia 1940 r. Nauczyciel tajnego nauczania i kapelan Szarych Szeregów oraz Rejonu Koluszki AK, ps. „Kura”. Zmarł 11 września 1962 r.
9. Grześkowiak Bolesław – ur. 9 lipca 1909 r. w Niegolewie, przyjął święcenia kapłańskie 28 lipca 1935 r. Ksiądz wikariusz parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Koluszkach, nauczyciel w Szkołach Powszechnych nr 1 i 2. Zmarł 2 maja 1977 r.
10. Pryc Józef – ur. 9 listopada 1906 r. w Łasku, przyjął święcenia kapłańskie w 1933 r. Ksiądz wikariusz parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Koluszkach, zwolniony z więzienia 15 stycznia 1940 r. Zmarł 22 czerwca 1955 r.
11. Kalinowski Bolesław – ur. 17 maja 1891 r. w Kaletniku, przyjął święcenia kapłańskie w 1928 r., ksiądz wikariusz parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Koluszkach. Zmarł 10 kwietnia 1957 r.
12. Kołodziejczyk Józef – policjant, ur. 1907 r.
13. Wojno Leon – kupiec, ur. 1897 r.
14. Bączyk Stanisław – ur. 19 marca 1901 r., rolnik z Żakowic Nowych, działacz ludowy, po wojnie sołtys Żakowic Nowych w ramach miasta Koluszki, radny z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego.
15. Pałygiewicz Józef – robotnik, ur. 12 lipca 1905 r., aresztowany rankiem 9 listopada 1939 r. przez żandarmerię jako zakładnik, zwolniony z więzienia w lutym 1940 r. Zmarł 10 marca 1986 r.
16. Kuban Antoni – pracownik umysłowy, ur. 18 stycznia 1907 r., aresztowany rankiem 9 listopada 1939 r. przez żandarmerię jako zakładnik, zwolniony z więzienia w lutym 1940 r.
17. Bielicki Antoni – rolnik, ur. 1892 r., zmarł 15 sierpnia 1971 r.

Doprowadzano ich najpierw do zaciemnionego pomieszczenia na parterze budynku przy ul. Brzezińskiej 23, gdzie mieścił się posterunek Granatowej Policji. Pod wieczór wyprowadzono aresztowanych na podwórze, ustawiono w czwórki i przygotowano do wymarszu. Pod eskortą wyruszyli do Brzezin. Umieszczono ich w tamtejszym Kinie „Bajka”. Po przesłuchaniach część zwolniono oddając pod nadzór policji, a część przewieziono na Radogoszcz. Wydarzenia z tamtych dni opisała w swoim pamiętniku Krystyna Zarębska:

„9-ego listopada stała się rzecz nieoczekiwana. W godzinach popołudniowych wpadło do nas 2 volksdeutschów i pytają się o Tatusia; a Tatuś był tego dnia właśnie w Gałkówku, więc Goldschmidt (nazwisko jednego z nich) każe Witkowi się ubierać i iść ze sobą; „dokąd?” pyta Dzidka, „to nie pani rzecz” – odpowiada, a Dzidka na to: „ale pana rzecz jest być uprzejmym”; wtedy dopiero raczył określić dom, w którym będzie znajdował się Witek do czasu, aż Tatuś się zgłosi. A więc aresztowanie i to jak się okazało aresztowania masowe przed 11-tym, przed naszym świętem niepodległości. Witek, jak to Witek spokojnie się ubrał w palto, wziął sobie książkę do czytania (!) i poszedł; wieczorem Tatuś wróciwszy z Gałkówka zwolnił go. Tego dnia aresztowali Niemcy z Koluszek ze 20 osób, między innymi wszystkich księży, tzn. 4-ech, kierownika i nauczyciela szkoły №2. Wieczorem byli już wszyscy w Brzezinach, w dawnym kinie „Bajka” [...] W Brzezinach byli 3 dni; wolno tam było żywność dostarczać, coś niecoś z bielizny, nawet raz rozmawiałam chwilę z Tatusiem; do Brzezin z Koluszek jest 8 km. Codziennie był tam ktoś od nas. Gdy zajechaliśmy w niedzielę (Mamusia z panią D. dorożką, ja na pożyczonym rowerze), nie zastaliśmy już w Bajce nikogo... Wywieziono ich do Łodzi. […] A „więźniowie” siedzieli w jakiejś fabryce w Radogoszczu, przedmieściu Łodzi.”

Aresztowanych w dniu 9 listopada 1939 r. umieszczono w utworzonym na ten cel obozie przejściowym na terenie wsi Radogoszcz. Mieścił się on w dawnej fabryce Michała Glazera (dziś ul. Liściasta 17 w Łodzi). Powstanie obozu związane jest z akcją wymierzoną przeciwko inteligencji Intelligenzaktion Litzmanstadt. Pobyt aresztantów w obozie nie trwał długo. Przewożono ich do sądu doraźnego mieszczącego się w siedzibie Gestapo (dziś Al. Anstadta 7), gdzie byli przesłuchiwani, a niektórzy skazywani, najczęściej na kare śmierci. Szczęśliwie spośród aresztowanych Koluszkowian wszyscy wrócili do końca lutego 1940 r.

W 83 rocznicę tych wydarzeń członkowie Stowarzyszenia Historia Koluszek odwiedzili groby osób aresztowanych 9 listopada 1939 r. pochowanych w Koluszkach.

Adrian Kut
Stowarzyszenie Historia Koluszek